قطعاً آدمی در هر عملی دنبال فلسفه و چرایی و رهاورد آن است یعنی درصدد است بداند مبداء، مسیر و مقصد آنچه انجام می دهد چیست، احکام و عبادات دینی هم از این قاعده مستثنی نیستند بلکه مردم درصدد اند بدانند برای مثال از چه باب باید نماز بخوانند و چرا باید روزه بگیرند؟ خمس نیز اینگونه است و چه بسا این سوال که چرا باید از مال خود بگذرند و این مال قرار است کجا هزینه شود نسبت به دیگر احکام و واجبات پررنگ تر هم باشد!
از این رو و به منظور بررسی چرایی وجوب پرداخت خمس و زمینه هایی که می توان وجوه ناشی از آن را هزینه کرد با حجت الاسلام والمسلمین عبدالکریم پاک نیا، استاد حوزه، محقق و مولف سیره اهل بیت علیهم السلام و آثار تربیتی به گفت وگو پرداخته ایم که مشروح آن به حضورتان تقدیم می شود:
*پرداخت خمس از چه باب ضرورت دارد و چرا در آموزه های اسلامی به پرداخت این دِین مالی به پیشگاه خدا تاکید شده است؟
خمس از واجباتی است که شارع مقدس اسلام یعنی خدای متعال بر ما واجب کرده و در آیه 41 سوره مبارکه انفال می فرماید: «وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبي وَ الْيَتامي وَ الْمَساکينِ وَ ابْنِ السَّبيلِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ…؛ و بدانید آنچه را سود می برید، از هر چیزی یک پنجم آن برای خدا و رسول و خویشاوند او و یتیمان و بیچارگان و در راه ماندگان است اگر به خدا ایمان آورده اید…» بنابر این آیه شریفه پرداخت خمس از شروط ایمان است «إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ».
از این رو، وقتی به تاریخچه خمس و شان نزول این آیه رجوع می کنیم، در می یابیم خدای متعال خمس را در کنار نماز، روزه، حج و جهاد از ضروریات دین قرار داده است، و این فقط به غنائم جنگی محدود نمی شود بلکه بنابر نظر مفسران هر گونه درآمد مشمول این آیه شریفه می شود. لذا پرداخت خمس دستور خدای متعال است.
*آیا روایات معصومان(ع) هم تصریحی بر فلسفه و چرایی وجوب خمس دارد؟
اگرچه احکام شرعیه بر اساس تعبد است اما می توان حکمت های وجوب پرداخت خمس را از آیات و روایات استخراج کرد؛ نخست آنکه خمس، پشتوانه اقتصادی حکومت است در کنار زکات که برای رفع نیازمندی های مالی افراد جامعه واجب شده البته برای غیر از بنی هاشم و منسوبان آنها؛ یعنی خمس واجب شده برای حفظ کرامت و احترام پیامبر(ص) و منسوبان ایشان.
به عبارت دیگر، از حکمت های خمس طبق آیه قرآن پرداخت سهم خدا، پیامبر(ص) و … است که البته بنابر نظر مفسران خمس خدا را هم باید به پیامبر(ص) پرداخت و بعد از ایشان به ائمه(ع) و سپس مراجع و فقهای دارای شرایط شیعه.
فلسفه دیگر وجوب خمس، تبلیغ و بسط اسلام است چنان که امام رضا(ع) در نامه ای نوشتند: «خمسی که پرداخت می کنیم کمکی است برای پیاده کردن دین خدا.»
در روایتی دیگر نیز آمده: «خمس جایی هزینه می شود که مخصوص خدا است و آنچه برای خدا است مخصوص پیامبر(ص) هم هست و هر جا صلاح بداند مصرف می کند.»، یعنی علاوه بر فلسفه هایی که بیان شد ممکن است به تشخیص فقیهِ جانشین معصوم(ع) در امور اجتماع و بنابر مصالح جامعه و افراد آن صرف مصارفی همچون ساخت و تجهیز بیمارستان ها، تامین بهداشت، امور نظامی و دفاعی و دیگر ملزومات جامعه اسلامی با نظر فقیه جانشینِ شود.
همچنین، می توان از خمس به تشخیص فقیه، در تقویت اعتقادات و باورهای شیعی و نیز حمایت و تقویت حکومت دینی استفاده کرد.
*مگر نه آنکه مالیات هم برای حمایت و تقویت حکومت است پس فرق آن با خمس چیست؟
خمس، واجبِ دینی و با قصد قربت است همچون نماز، روزه و … اما مالیات حکم قانونی و حکومتی و به نوعی اجبار زندگی اجتماعی است لذا این دو از یکدیگر تفکیک پذیر هستند، چنان که مقام معظم رهبری نیز در پاسخ به این سوال فرمودند: «مالیاتی که حکومت جمهوری اسلامی بر اساس قوانین و مقررات وضع می کند، هر چند پرداخت آن بر کسانی که قانون شامل آنان می شود، واجب است و مالیات پرداختی هر سال از مؤونه همان سال محسوب است، ولی از سهمین مبارک محسوب نمی شود، بلکه بر آنان دادن خمس درآمد سالانه شان در زائد بر مؤونه سال به طور مستقل، واجب است».
*متاسفانه بعضاً این دیدگاه در جامعه وجود دارد که محل مصارف خمس مشخص نیست، آیا خمس می تواند کارکردهایی مثل رفع مشکلات و معضلات اجتماعی یا زمینه سازی برای کارآفرینی و اشتغال زایی داشته باشد؟
مبنای کارکرد خمس (نصف آن) به تصریح قرآن سادات فقیر و نیازمند، ایتام و در راه ماندگان اند لذا خمس می تواند به تشخیص فقیه صرف ازدواج، اشتغال زایی و تامین مسکن برای آنان شود، درباره نیم دیگر خمس که سهم امام است داشته ایم فقهایی که بیمارستان ساخته اند یا سهم امام را صرف ازدواج جوانان یا ساخت دارالایتام ها در داخل و خارج از کشور، امور فرهنگی مثل چاپ و نشر کتاب و … کرده اند.
باید توجه داشته باشیم که ما از مرجعی فقیه و عادل و کارشناس مسائل اسلامی تقلید می کنیم، معتقدیم وی مصالح اسلام و مسلمین را در نظر می گیرد و می تواند با این تشخیص خمس را هزینه کند، همانطور که زکات هزینه می شود.
*با توجه به آنکه ما در جامعه با کمک های عام المنفعه و امور خیریه که جنبه استحباب دارند بسیار مواجهیم و الحمدالله مردم در این باره فعال اند پس چرا آنها به امر مستحب خیریه و صدقه ملزم اند اما نسبت به خمس که واجب دینی است غفلت دارند و حتی مقابل آن جبهه می گیرند؟
ریشه این مهم به عدم آگاهی مردم نسبت به واجبات شان باز می گردد، خوشبختانه درباره واجباتی همچون نماز، روزه، حج و … تبلیغ و تبیین شده و رسانه ها به آنها می پردازند که نتیجه و برکات مطلوب داشته اما درباره خمس آن حجم و نوع تبلیغی که باید، نشده که این هم علل مختلفی دارد. از جمله حساسیت های مالی مردم در کنار عدم ورود اثرگذار مبلغان به این میدان به دلیل فراهم نبودن فضا و نیز عدم ارائه اطلاعات کافی درباره هزینه کرد و مصارف خمس باعث شده آن اقبالی که نسبت به واجبات دیگر است، نسبت به خمس وجود نداشته باشد.
این در حالی است که مردم خودسرانه و از باب استحباب به فقرا کمک می کنند و به امور خیریه اهتمام دارند و با دلگرمی به امور مستحب از واجب شرعی خود غافل اند.
لذا کمی تبلیغات در کنار حساسیت های مالی مردم و عدم تشریح کارکردهای خمس، باعث شده خمس تا حد زیادی در جامعه ما مغفول و منزوی باشد، از این رو، تبیین و تبلیغ این واجب شرعی و فرهنگسازی برای آن ضرورتی خاص دارد و باید متولیان دینی و فرهنگی در این باره ورود جدی داشته باشند.
*با توجه به سختی دل کندن از اموال و بخشش آنها برای خواست و رضای خدا، پرداخت خمس چه برکاتی را شامل حال زندگی می کند؟
اگر این مسئله تبیین شود که پرداخت خمس با قصد قربت و بریدن از دنیا، همچون دیگر واجبات وسیله رشد و کمال انسان است و همانطور که امام رضا(ع) فرموده اند: «خمس کلید رزق و عامل بخشودگی گناهان است.» می توان زمینه اقبال عمومی به این حکم را فراهم کرد.
به عبارت دیگر، مردم باید دریابند که پرداخت خمس گامی است به سوی کمالات معنوی و این پرداخت سالانه ما سالانه اموال جهاد اکبر و نوعی مبارزه با نفس است و باعث می شود دنیا را مقابل دین مان مغلوبه کرده و دنیاپرستی را به خداپرستی تبدیل کنیم.
از این رو، باید در کنار خمس آثار و برکات آن نیز تبلیغ شود.