در بررسی هر پدیده ای باید ریشه های فردی و جامعه شناسانه آن را مورد بررسی قرار داد تا بتوان فهمید که چه چیز باعث می شود تا انسان ها از حکم و قانونی که به نفع خودشان صادر شده است سر باز زنند و برای مثال با عبور از چراغ قرمز سبب تصادف شوند.
در مورد احکام و دستورات دین هم این مسئله صادق است برای مثال باید بدانیم چه چیز باعث می شود مردم به واجباتی مثل نماز و روزه، اهتمامی خاص داشته باشند اما از کنار واجبی دیگر مثل خمس با بی تفاوتی عبور کنند!
از این رو، بررسی این مسئله فرصتی را فراهم آورد تا با دکتر مجید ابهری، آسیب شناس و متخصص علوم رفتاری و استاد دانشگاه به گفت وگو بپردازیم که مشروح آن را می خوانید:
*آیا برای واجبات شرعی در حوزه اقتصاد مثل خمس می توان کارکردهای اجتماعی نظیر رفع تبعیض ها و نابرابری ها را در نظر داشت و اجرایی کرد؟
حقوق شرعی مانند خمس، زکات، صدقه و … دارای فلسفه رفتاری و اجتماعی بوده و هدف اصلی آنها فقرزدایی از جامعه و پُر کردن شکاف بین فقرا و ثروتمندان و کاهش تبعیض های بین آنها است؛ اما… متاسفانه، به علت کمکاری نهادهای فرهنگی این مفاهیم و کارکردهای اصلی آنها در جامعه ما جایگاه واقعی خود را پیدا نکرده و آنطور که باید و شاید مورد توجه و عمل قرار نگرفته است به گونه ای که حتی هنوز بسیاری از متدینین جامعه فرق مالیات و حقوق شرعی را نمی دانند و اظهار می کنند ما مالیات می پردازیم پس دیگر نیازی به پرداخت حقوق شرعی مثل خمس نیست!! در حالی که مرزبندی این حقوق فقط برای فقرزدایی نیست و هر یک فلسفه خاص را را دارند.
به عبارت بهتر، احترام به جایگاه اولاد حضرت رسول(ص) که از محل خمس باید به فقرای سادات کمک شود و همه محل هایی که تقسیم بندی خمس، زکات و سهم امام(ع) به آنها تعلق می گیرد اقشار و گروه های خاصی اند که در جای خود باید به آنها اشاره شود.
امیدوار بودیم بعد از پیروزی انقلاب اسلامی کارهای فرهنگی به اندازه لازم در این باره انجام شود که متاسفانه آنطور که باید و شاید اینگونه رفتارها نهادینه نشده است و هنوز کاستی های بسیاری در این محورها وجود دارد.
*در بعد مردم شناسی و جامعه شناسی چگونه می توان مقاومت ذهنی مردم را در پرداخت های شرعی از بین برد و زمینه ای را فراهم کرد که مردم خودجوش و با علاقه به پرداخت خمس روی بیاورند؟
برای از بین بردن مقاومت های منفی و یا شبهه هایی که درباره پرداخت حقوق شرعی وجود دارد علما و کارشناسان دینی از نگاه رفتارشناسی اجتماعی باید بازخوردهای پرداخت این حقوق را به جامعه گوشزد کنند تا هم برکت در اموال و دارایی ها با پرداخت این حقوق رشد چشمگیری یابد و هم آسیب های اجتماعی به طرز قابل توجهی کاهش پیدا کند.
وقتی فقر، فساد، فحشاء و … در جامعه کاهش یابد امنیت روانی برای اجتماع ایجاد می شود و خانواده های ما در راحتی و آسایش فکری زندگی می کنند و نه اضطراب و حس ناامنی خواهند داشت و نه نگران از بین رفتن امنیت اجتماعی خویش هستند.
بنابراین نخبگان دینی و کارشناسان علوم انسانی باید ابعاد مثبت ادای مسئولیت های مالی دین مثل خمش را به جامعه یادآوری و مرزبندی حقوق دولتی و حقوق شرعی را معین کنند.
*آیا می توان به حاشیه رانده شدن خمس و در مقابل استقبال مردم از برگزاری خیریه ها و جمع آوری صدقات یا در اصطلاح فرنگی آن «اعانه» را ناشی از واردات فکری غربی به ویژه علوم انسانی دانست؟
بله؛ سمپاشی های معاندان و دشمنانِ باورهای شیعی در کنار هجوم فکری فرهنگی به خمس و سهم مبارک امام(ع)، همواره این هدف مقدس را مورد هجمه و تمسخر قرار داده و اجازه رشد و گسترش به آنها را نمی دهد لذا باید در مقابل آنها با زمینه سازی فکری فرهنگی، بستر اقتصادی در جامعه تقویت شود البته این مهم رسالت علما و روحانیون را مضاعف می کند؛ اگرچه این مهم فقط به حوزه محدود نمی شود و نخبگان دانشگاهی نیز با بیان فلسفه خمس و امثال آن به زبان علمی باید بستر فرهنگی و اجرایی این واجب دینی را در جامعه فراهم کنند.
*افزایش روزافزون فاصله های طبقاتی و ثروتمند شدنِ ثانیه ای عده ای قلیل و فقیرترین شدن عمده مردم و بروز چالش هایی مثل حقوق های نجومی، چقدر در سرباز زدن اقشار کم درآمد از پرداخت خمس و وا نهادن این مسئولیت دینی به اغنیاء موثر است؟
متاسفانه عمیق تر شدن شکاف اقتصادی و ازدیاد فاصله طبقاتی از یک سو و شبهه سازی و تهاجم فرهنگی دشمنان از سوی دیگر باعث شده برخی از افراد پرداخت حقوق شرعی را مخصوص ثروتمندان بدانند و خود را از ادای حقوق شرعی معاف بشناسند! و به بهانه هایی همچون «خمس را باید آنهایی بدهند که پول شان از پارو بالا می رود» و … از این واجب شرعی سر باز می زنند در حالی که وجوب خمس به میزان مال بستگی ندارد و به هر کسی در هر سطحی از دارایی می تواند تعلق بگیرد.
در اینجا هم ایراد اساسی به ضعف فرهنگسازی باز می گردد چرا که باید در برنامه های آموزشی تفکیک این مسائل گنجانده و تبیین شود. علاوه بر این، پاسخ به شبهات و کمک به حل نکات مبهم می تواند در تحقق این وظیفه مهم نقش اساسی داشته باشد، همچنین، محل های تحقق خمس باید به طور مشخص برای جامعه بیان شود و دولت و مجلس شورای اسلامی با تصویب قوانین اجرایی به کمک حوزه های علمیه در زمینه فرهنگسازی درباره پرداخت خمس بیابند.