منفعت کسب
منفعت کسب؛ (مازاد بر خرج سال انسان و خانوادهاش)، مراد از مخارج سال، تمام چیزهایی است که انسان در زندگی خود و خانوادهاش به آنها نیاز دارد مانند:
– خوراک و پوشاک
– مخارج ازدواج
– اثاثیه منزل
– کتابهای مورد نیاز
– صدقه، نذر و یا کفّارهای که پرداخت میکند.
– جوایز و هدایایی که به افراد میدهد
– وسیله نقلیهای که تنها برای کسب و کار نباشد
– مخارج میهمانان
– مخارج سفرها
البته مخارج، منحصر در موارد نام برده نبوده و مطابق شأن هر شخصی قابل کم شدن یا افزایش است.
برای محاسبه مخارج سال ابتداء باید پایان سال معلوم باشد، که اولین درآمد را ابتداء سال و گذشت یک سال از آن تاریخ را انتهاء سال قرار میدهیم. مثلا کشاورز، اولین محصول، کارمند، اولین حقوق و مغازهدار اولین معامله خود را ابتداء سال حساب میکنند.
معدن
معدن؛ هر آنچه که در عرف مردم معدن نامیده میشود، از جمله: طلا و نقره، سرب، مس، نفت، زغال سنگ، فیروزه، عقیق، نمک.
اگر قیمت آنچه از معدن بدست آمده پس از کسر مخارج به قیمت ۱۰۵ مثقال نقره یا ۱۵ مثقال طلا باشد بنا بر احتیاط واجب باید ۵/۱ آن را به عنوان خمس پرداخت کند.
گنج
گنج؛ مالی که در زمین یا درخت یا کوه یا دیوار پنهان باشد و کسی آن را پیدا کند، به طوریکه به آن گنج گوید. در صورتی که قیمت گنج پس از کسر مخارج، به ۱۰۵ مثقال نقره یا ۱۵ مثقال طلا برسد خمس آن واجب میگردد.
مال حلال مخلوط به حرام
مال حلال مخلوط به حرام؛ مالی از انسان که با اموال دیگران مخلوط شود، که در آن چند صورت متصور است:
صاحب آن معلوم است
الف) مقدار مال حرام معلوم است: باید آن مقدار را به صاحبش برگرداند.
ب) مقدار مال حرام معلوم نیست: باید یکدیگر را راضی کنند.
صاحب آن نامعلوم است
الف)مقدار مال حرام معلوم است: باید آن مقدار را به نیت صاحبش صدقه بدهد. و احتیاط واجب آن است که از حاکم شرع اجازه بگیرد.
ب ) مقدار مال حرام نامعلوم است: باید خمس کل مال را بپردازد و بقیه حلال میشود.
جواهری که با غوّاصی به دست می آید
جواهری که با غواصی به دست آمده؛ در صورتی که قیمت آن به ۱۸ نخود طلا برسد خمس آن واجب میشود.
غنیمت
غنیمت در اصل فائدهای است که کسب میشود و در اصطلاح علمای شیعه هر آنچه از کفار اخذ شود، اگر بدون قتال باشد، “فیء” گفته میشود، (غنیمتی که در بدست آوردن آن مشقتی نباشد) (1) و اگر با قتال باشد، غنیمت گویند. (2) (3)
پس غنیمت که جمع آن مغانم است در اصل “غُنم” بوده که به معنای رسیدن و دستیافتن به فائده است؛ یعنی هر درآمدی که از راه جنگ و از ناحیهی دشمنان و غیر دشمنان به دست آید، غنیمت گویند. (4)
بنابراین “ما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْءٍ” اختصاص به خمس غنائم جنگی ندارد؛ بلکه “ما” موصوله است و عمومیت دارد، بخصوص بقرینهی “مِنْ شَیْءٍ”؛ یعنی هر منفعت حلالی که کسب شود، غنیمت به آن شامل شده و خمس تعلق میگیرد؛ پس با اینکه نزول آیه خاص است، اما مورد خاص نیست و تمام غنائم از طریق تجارت، غواصی، معادن و… را شامل میشود؛ چون در آیه معنای لغوی غنیمت مورد نظر است، نه معنای اصطلاحی که خاص غنائم جنگی باشد؛ چنانکه در آیات دیگر معنای عموم برای غنائم بهکار رفته است: «إِذَا انْطَلَقْتُ إِلی مَغانِمَ لِتَأْخُذُوها» (5) «وَ مَغانِمَ کَثِیرَةً یَأْخُذُونَها»؛ (6) البته برخی موارد خمس از جمله مال حلال مخلوط به حرام از روایات به دست میآید. (7) (8) (9) (10)
پس؛ اگر مسلمانان به امر امام معصوم با کفّار جنگ کنند و چیزهایی در جنگ به دست آورند، غنیمت است، که پس از کسر مخارجی که برای حمل و نقل آن هزینه شده و نیزمصرف مقداری که امام صلاح میداند و کنار گذاشتن آنچه که سهم خاص امام معصوم است، خمس مابقی واجب است.
زمینی که کافر ذمّی از مسلمان خریده
زمینی که کافر ذمی از مسلمان خریداری کند، شامل خمس میباشد.
1 ↑ المفردات فی غریب القرآن ص۶۵۰.
2 ↑ مجمع البحرین، ج۶، ص۱۲۸.
3 ↑ کنزالعرفان فی فقه القرآن، ج۱، ص۲۴۸.
4 ↑ المفردات فی غریب القرآن ص۶۱۵.
5 ↑ فتح/ سوره۴۸، آیه۱۵.
6 ↑ فتح/ سوره۴۸، آیه۱۹.
7 ↑ الفرقان فى تفسیرالقرآن بالقرآن ج۱۲، ص۲۱۵.
8 ↑ الفرقان فى تفسیرالقرآن بالقرآن ج۱۲، ص۲۱۶.
9 ↑ فقه القرآن فی شرح آیات الأحکام ج۱، ص۲۴۲.
10 ↑ أطيب البيان في تفسير القرآن، ج۶، ص۱۲۶.