چرا باید خمس پرداخت کرد؟

چرا باید خمس پرداخت کرد؟ در زمان ما این عمل چه فایده ای دارد و چه مشکلی از جامعه را حل می کند؟ چرا باید ما پولی را بدهیم در حالی که نمی دانیم چه فایده ای برای جامعه و برای ما دارد؟

پاسخ

1. دین اسلام آئینی فردی با اعمالی محدود و مناسکی خشک نیست؛ بلکه یک نظام جامع، کامل و به هم پیوسته است که عناصر شکل دهنده آن براساس یک هدفمندی خاص و به گونه ای منظم و خردمندانه با یکدیگر ارتباط دارند و انسان را به سوی هدف خود؛ یعنی همان بهتر زیستن ، رهنمون می سازند. این عناصر، در نظامی یکپارچه، تمام ابعاد زندگی انسان از قبیل عبادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و حتی فردی را در بر می گیرد.

باورهای اعتقادی مانند توحید، عدل، نبوت، امامت ، معاد که در قالب اصول دین آمده است و اعمال عبادی مانند نماز، روزه، حج ، جهاد، خمس، زکات، امر به معروف و نهی از منکر ، تولی و تبری که در قالب فروع دین است، هر یک اجزای سیستم دین هستند. اجزاء یاد شده دارای تکالیفی برای مسلمانان هستند که راهبردهای مهمی برای تهذیب روح و جسم است و بدون آن کمال و رشد اتفاق نمی افتد.

به عنوان مثال یک ماشین را در نظر بگیرید که دارای عناصر مختلفی است و همه اینها برای یک هدف کنار هم قرار داده شده اند. هدفِ بزرگِ عناصرِ شکل دهنده اتومبیل، حرکت کردن است. پس وقتی یک جزء از ماشین را بررسی می کنیم، الزاما می بایست با توجه به سایر عناصر، آن را مورد تحلیل قرار دهیم. در این حالت نباید فرمان ماشین را به تنهایی مورد سوال قرار دهیم و سپس نتیجه بگیریم که این عنصر وسیله ای اضافی است و کاربردی ندارد و یا اینکه چند جزء را بپذیریم و چند جزء دیگر را قبول نکنیم[1]. پس سیستم دین زمانی بهره مندی حداکثری دارد که به تمام اجزای آن توجه نمود و تکالیفش را انجام داد.

1. هدفمندی دین اسلام در وضع قوانین و تکالیف به گونه ای است که انجام آن علاوه بر عبادت پروردگار، فواید و آثار مثبت سرشاری برای زندگی فردی و اجتماعی انسان دارد. هر یک از نماز، روزه ، جهاد ، حج و … آثار مثبتی در زندگی انسان دارد. مثلا جهاد، به لحاظ فردی، باعث تزکیه نفس و دست یابی به مقام متقین[2] و صابران[3] می گردد و به لحاظ اجتماعی، باعث ارتقاء امنیت و ضامن آرامش اجتماعی می شود.

خمس نیز یکی از این تکالیف است که در نظام جامع دین اسلام معنا می یابد و با هماهنگی با سایر اجزای سیستم دین اسلام، نقشی مهم در حرکت به سمت تهذیب نفس وکمال بشری دارد. برای درک اینکه چرا باید به واجب الهی خمس عمل کرد ، بهترین راه بررسی فواید و آثار این تکلیف الهی در زندگی دنیوی و اخروی می باشد.

اولین اثر پرداخت خمس، سُرور و شادمانی درونی کسی است که این واجب را انجام می دهد. زیرا انجام این واجب مهم، رضایت صاحبان خمس را که خداوند، رسول اکرم(ص)، اهل بیت(ع) ، یتیمان، مساکین و در راه ماندگان از خویشان پیامبر (ص) است،[4] کسب می نماید و خود را مشمول دعای اهل بیت(ع) می کند[5]و این سرمایه پر خیر و برکت، یعنی دعای امامش، را بدست می آورد.  وقتی رضایت الهی و اهل بیت(ع) کسب شد، گناهان پاک می شوند. از همین رو است که امام رضا (ع) می‌فرمایند: خمس برای پاک شدن گناهان و لغزش‌های شماست[6] علاوه بر آن، خمس، مهیا و آماده کردن نیازها و احتیاجات انسان برای روز بیچارگی و درماندگی است؛یعنی روز قیامت، روزی که همه گرفتارند و هرکس به فکر خود است،[7]خمس به کمک خواهد آمد.

از دیگر آثار بسیار پر اهمیت خمس در فرد، حلال شدن مال پرداخت کننده خمس است. امام رضا(ع) می فرماید:« هیچ مالی حلال نیست مگر از راهی که خداوند حلال کرده است»[8]  حلال شدن اموال به شیوه ای بستگی دارد که خدا و اسلام تعیین کرده‌اند و کسب مال، به جز آن ، حرام است. این مساله مانند ذبح شرعی است. پس اگر گوسفندی مطابقِ دستورِ شرع ذبح شد، پاک و حلال است؛ در غیر این صورت، مردار و حرام است. اموالْ، زمانی حلال است که خداوند حلال کرده باشد و چنانچه خمس آن پرداخت نشده باشد، حرام است.

افزون بر جلب رضایت الهی و حلال شدن مال، که بزرگترین سرمایه است، خمس باعث افزایش روزی پرداخت کننده می گردد[9]  یعنی پرداخت خمس، نه تنها سرمایه و ثروت را کاهش نمی دهد، بلکه بدون ترديد، باعث بهبود وضع مالی می شود و در رزق و روزی گشایش ایجاد می کند. درواقع پرداخت خمس، همانند زدن شاخ و برگ اضافی درختان است. اين عمل در ظاهر، قطع برخی شاخه‌های درخت را در پي دارد، اما شرط لازم برای رشد درخت است.

1. علاوه بر اثرات مهمی که پرداخت خمس بر فرد می گذارد، این واجب الهی، آثار اجتماعی فراوانی نیز دارد. شاید بتوان مهمترین اثر خمس را در مراقبت، حمایت و تقویتِ جایگاه امامت دانست تا این جایگاه قدسی از ناحیه مخالفان و عناصرِ منحرف، مورد هجوم و تاخت‌وتاز قرار نگیرد. جایگاهِ امامت، یگانه نهادی است که از میراث رسول خدا (ص) مراقبت می کند و معارف ناب دینی را در راستای رشد و کمال جامعه تبیین می نماید.

دیگر اثر مهم اجتماعی خمس، ترویج دین است. در طول تاریخ اسلام، خمس از سویی همواره پشتیبانی مهم برای ترویج معارف شیعه و سنت اهل بیت(ص) بوده و از سویی دیگر در راه مقابله با انحرافات و شبهات هزینه می شده است. این مساله به صراحت در بیان امام هشتم نیز آمده است، امام رضا (ع) می‌فرماید: «وَ إِنَّ الْخُمُسَ عَوْنُنَا عَلَى دِينِنَا»[10]؛ خمس یاور ما براي تبلیغ دین است؛ یعنی با کمک خمس ما دینمان را معرفی می‌کنیم و آن را حاکمیت می‌بخشیم.

در جهان امروز، تبلیغات منفی علیه شیعه بسیار سنگین است. این تبلیغات پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی از ناحیه بهائیت، سکولارها، مسیحی‌های تندرو، یهودی‌های افراطی، وهابی‌ها، بسیار گسترش یافته است. هر یک از این جریانات، تلاش بسیاری می کنند تا جامعه، خصوصا جوانان را با معارف شیعه بیگانه کنند و یا انحرافی در جریان ناب شیعی ایجاد نمایند.  به‌راستی در برابر دشمنانی که با آخرین توان خود برای از بین بردن میراث اعتقادی ما آمده اند، چه باید کرد؟ آیا باید اجازه دهیم تا جوانان ما دچار بی دینی و نهایتا بی هویتی شوند؟ و شاهد گرایش جوانان به شیطان پرستی، بودائیسم، بهائیت، عرفان های کاذب، بت پرستی نوین و … باشیم؟ چه‌چیزی می‌تواند با این تبلیغات و اوضاع و شرایط مقابله کند؟ طبیعی است برای مقابله با چنین اوضاع آشفته ای، بکار بردن سلاح های جنگی کار صحیحی نیست، بلکه  باید با آگاهی بخشی و آموزش، ترویج معارف شیعی، تلاش دشمنان را بی ثمر گذاشت. در اینجاست که واجب الهی خمس به مقابله با این شبیخون های فرهنگی بر می خیزد و با تربیت روحانیون، طلاب، نیروهای فرهنگی که بسان سربازان جبهه فرهنگی امام زمان(ع) هستند، دسیسه های دشمن را ناکام می گذارد.

1. مقابله با فقر از دیگر آثار اجتماعی خمس است. اگر مکلفین هر جامعه ای، خمسِ اضافه بر هزینه سالیانه خود را بپردازند، بساط فقر برچیده می شود. خمس ظرفیت دارد تا نابسامانی‌ها و خلأها را پوشش دهد. تأمین کردن نیاز کسانی که هیچ ندارند و یا اندک دارند؛ و یا افرادی که نمی‌توانند کار کنند و یا توان کار سنگین را ندارند، یکی از دلایلِ تشریع خمس و زکات و سایر قوانین مالی اسلام است. از امیرمومنان(ع) نقل شده است که بی توجهی ثروتمندان یکی از عوامل مهم فقر است.[11]
2. اثر مهم دیگر خمس، مقابله با دو پدیده نابهنجار اقتصادی است. یکی انباشت ثروت و دوم، انحصار گردش ثروت جامعه در دست عده ای خاص. این دو پدیده نابهنجار اقتصادی، ریشه افزایش فاصله طبقاتی و گسترش فقر در جامعه است. در قرآن نیز انباشت ثروت، یکی از ویژگی های دوران جاهلیت شمرده شده است. قرآن در سوره تکاثر می‌فرماید:« فخرفروشی و مباهات به تکاثر و زیاده‌خواهی شما را در لهو قرار داد و سرگرم ساخت». در دوران جاهلیت میزان ثروت و دارایی‌های مادی خود را به رخ هم می کشیدند و به آن فخر می فروختند.

انحصار گردش ثروت در میان عده ای خاص نیز مانع جریان عدالت اجتماعی در جامعه می گردد. در این وضعیت، ثروت و اموال فقط در دست اغنیا و ثروتمندان است و تنها در دست آنان می چرخد؛ انحصار اموال و ثروت، در دست افرادی خاص، موجب قدرت و فساد می‌شود و در سایه این قدرت، سرنوشت جامعه در دستان چنین افرادی قرار می گیرد و روشن است که آنها نیز جامعه را در جهت منافع خود هدایت خواهند نمود. همان‌گونه که امروزه در نظام سرمایه‌داری، ثروت یک شهر و حتی یک کشور، فقط در دست چند نفر است.[12]

قوانینی مانند خمس و زکات، باعث عدم تمرکز ثروت در دست عده ای خاص می گردد و نیز از انباشت سرمایه جلوگیری می کند. پس می توان گفت؛ خمس یکی از ابزار مهم مدیریت ثروت و سرمایه در جامعه می باشد. در چنین جامعه ای فضائل اخلاقی بهتر رشد می کند زیرا زمینه های عدالت اجتماعی در آن به خاطر گردش ثروت و عدم انباشت سرمایه فراهم می شود.

جمع بندی

خمس مانند هر تکلیف الهی دیگری، آثار زیادی بر زندگی انسان دارد. تهذیب نفس، سُرور و شادمانی درونی، دعای اهل بیت(ع) ، پاک شدن گناهان، حلال شدن مال ، افزایش روزی و … از جمله برکات پرداخت خمس در زندگی است.آثار اجتماعی خمس نیز مراقبت، حمایت و تقویتِ جایگاه امامت، ترویج دین، مقابله با شبیخون های فرهنگی و فقر می باشد. اثر مهم دیگر خمس، مقابله با دو پدیده نابهنجار اقتصادی انباشت ثروت و انحصار گردش ثروت جامعه در دست عده ای خاص است. این دو پدیده نابهنجار اقتصادی، ریشه افزایش فاصله طبقاتی و گسترش فقر در جامعه است.

↵صراط روشن، علی خلجی، صفحه 10 تا 18، نشر سروش نعیما

———————————————————————

[1] . «يَقُولُونَ‌ نُؤْمِنُ‌ بِبَعْضٍ‌ وَ نَکْفُرُ بِبَعْضٍ‌ وَ يُرِيدُونَ‌ أَنْ‌ يَتَّخِذُوا بَيْنَ‌ ذلِکَ‌ سَبِيلاًّّّ»؛ نساء: 150

[2] . بقره:177

[3] . آل عمران:146

[4] . آیه 41 سوره انفال

[5] . وَ لَا تَحْرِمُوا أَنْفُسَكُمْ دُعَاءَنَا مَا قَدَرْتُمْ عَلَيْهِ الكافي، ج1، ص547

[6] . «وَ تَمْحِيصُ ذُنُوبِكُمْ» الكافي، ج1، ص547

[7] . «وَ مَا تُمَهِّدُونَ لِأَنْفُسِكُمْ لِيَوْمِ فَاقَتِكُم» الكافي، ج1، ص547

[8] . لَا يَحِلُّ مَالٌ إِلَّا مِنْ وَجْهٍ أَحَلَّهُ اللَّهُ الكافي، ج1، ص547

[9] . فَإِنَّ إِخْرَاجَهُ مِفْتَاحُ رِزْقِكُمْ الكافي، ج1، ص547

[10] . الكافي، ج1، ص547؛

[11] . مستدرك‏الوسائل، ج7، ص8 « إِنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ جَعَلَ لِلْفُقَرَاءِ فِي أَمْوَالِ الْأَغْنِيَاءِ مَا يَكْفِيهِمْ وَ لَوْ لَا ذَلِكَ لَزَادَهُمْ وَ إِنَّمَا يُؤْتَوْنَ مِنْ مَنْعِ مَنْ مَنَعَهُمْ»

[12] . ر.ک، خمس، سهمی برای شکوفایی